Is liefde een rekensom?

De liefde is altijd een beetje een gok. Hoe hard en hoe plechtig je geliefde ook belooft bij je te blijven, je weet nooit of de ander woord zal houden. Je kunt niet zeker weten of hij of zij wel eerlijk is. En of je zult krijgen wat je nodig hebt. Voor ons relatiegeluk zijn we ten dele afhankelijk van de ander. En veel van onze angsten en twijfels op liefdesgebied gaan over die afhankelijkheid. Want hoe bepaal je in zo’n situatie je eigen inzet? Ga je door met deze partner? Wat heeft hij of zij op lange termijn te bieden? Is hij of zij wel echt te vertrouwen? En is het verstandig te blijven investeren in een liefde die je al eens heeft bedrogen?

Waar gewone stervelingen met hun vragen op liefdesgebied te rade gaan bij een goede vriend, hun moeder of een therapeut, wenden biologen en psychologen zich dikwijls tot wiskundige modellen. Want elk gedrag in de natuur is uiteindelijk rationeel te verklaren. Ook de liefde moet dus aan een kosten-batenanalyse onderworpen kunnen worden. Maar hoe krijg je inzicht in de manier waarop mensen en dieren beslissingen nemen in situaties waarvan de uitkomst mede afhangt van de beslissing van een tegenspeler? Daarbij komt de speltheorie van pas: een wiskundig model waarmee kan worden berekend wat – rationeel gezien – de beste beslissing is in zo’n afhankelijkheidsrelatie.

Je kunt de liefde volgens de speltheorie analyseren als een spel waarbij twee spelers elkaar nodig hebben om hun dromen te verwezenlijken. Dat is heel goed te vergelijken met de televisiespelshow Deelt-ie ’t of deelt-ie ’t niet uit 2002 van sbs6. Presentator Peter Jan Rens gaf twee deelnemers die elkaar niet kenden de kans een geldbedrag te winnen. Daarvoor moesten ze kiezen uit twee opties: delen of niet-delen. Ze kregen ieder de helft van het geld als ze er beiden voor kozen te delen, en dat was dan ook wat ze vrijwel altijd aan elkaar beloofden. Als een van beiden zijn belofte verbrak en koos voor niet-delen, dan ging de bedrieger er met het totale bedrag vandoor. Maar kozen ze er allebéí voor om niet te delen, dan gingen beiden met lege handen naar huis. De uiteindelijke beslissing namen ze anoniem met een druk op een knop. Dus zekerheid of de tegenspeler woord zou houden, was er niet.

Mooie beloften

Een lastig spelletje, waarin beide spelers probeerden de ander te overtuigen van hun betrouwbaarheid. ‘Ik ga zeker delen. Echt. Absoluut.’ ‘Ja, ik ook, dan hebben we allebei een mooi bedrag. Het zou toch zónde zijn als we met lege handen naar huis zouden gaan.’ De mooie beloften vlogen heen en weer over de speeltafel.

In de liefde is het niet anders, zeggen biologen. Je spreekt de intentie uit om te ‘delen’. Bij elkaar te blijven, elkaar door dik en dun te steunen, in voor- en tegenspoed enzovoort. Maar er is altijd kans dat je partner zich niet houdt aan die belofte.

Wat is nu de beste beslissing in zo’n situatie? Welke knop moet je uiteindelijk indrukken: delen of niet-delen? De speltheorie voorspelt dat het in deze situatie loont om te bedriegen en te kiezen voor niet-delen. Een deelnemer aan het tv-spel die kiest voor delen, heeft namelijk 50 procent kans op de helft van het bedrag, terwijl kiezen voor bedriegen 50 procent kans geeft op het hele bedrag. Simpele, keiharde logica. In Deelt-ie ’t of deelt-ie ’t niet kwam het dan ook geregeld voor dat deelnemers hun belofte verbraken en ervoor kozen om niet te delen.

Ook in een relatie kan het gebeuren dat de partner die de boel belazert, de belofte verbreekt en keihard kiest voor het eigenbelang, de grootste winst opstrijkt. Veel kinderen verwekken bij verschillende vrouwen bijvoorbeeld – en de moeders vervolgens laten opdraaien voor de zorg. Of thuis de vuile was laten doen en zich buiten de deur laten verwennen door een minnaar. Geen huwelijk begint met de belofte elkaar te belazeren, en toch gebeurt het o zo vaak.

Mee naar je schoonouders

Net als aan de speeltafel van Peter Jan Rens streeft iedereen in de natuur, zowel dier als mens, naar maximale opbrengsten tegen minimale kosten. Er zijn dan ook maar heel weinig diersoorten waar twee partners afzien van de kans op maximale winst en besluiten samen te ‘delen’. Wel barst de dierenwereld van de alleenstaande moeders, zoals berinnen, kippen en orang-oetans; is er een aantal alleenstaande vaders, zoals zeekatvissen, emoes en gehoornde buidelkikkers; en zijn er een heleboel verweesde kindertjes die verlaten zijn door pa én ma, waaronder mosselen, slakken en schildpadden. Een enkeling laat zijn kinderen adopteren: de koekoek en de koevogel dumpen hun eieren in het nest van een nietsvermoedende buitenstaander.

En toch kiezen sommige levende wezens ervoor om te ‘delen’ en iets van hun eigen wensen en verlangens opzij te zetten, voor zoiets ongrijpbaars als de liefde. Veel mensen kiezen er bijvoorbeeld voor om geen seks meer te hebben met anderen, ook al zouden ze dat best willen. Of gaan mee naar hun schoonouders terwijl ze veel liever een avond met vrienden zouden doorbrengen. We brengen offers voor de liefde. Maar waarom zouden we dat doen? Op het eerste gezicht gaat het tegen de kille calculus van de natuur in.

Kiezen voor je eigen hachje

The myth of monogamy heette het boek dat twee Amerikaanse evolutionair biologen, het echtpaar David Barash en Judith Lipton, in 2001 publiceerde. Ze haalden daarin tientallen onderzoeken aan waaruit blijkt dat monogamie en gedeeld ouderschap in de dierenwereld een absolute rariteit is – en dus misschien wel niet natuurlijk voor de mens. Blijkbaar kreeg het echtpaar, dat elkaar naar eigen zeggen al sinds 1977 trouw is, een aantal jaar later een beetje spijt van hun somber stemmende boek. In 2009 publiceerden ze een nieuw werk waarin ze uitgebreid bespraken dat langdurig harmonieus samenleven, ook al is het in de dierenwereld een zeldzaamheid, wél mogelijk is. En voor degenen die daarvoor kiezen, is het volgens Barash en Lipton ook volledig natuurlijk.

‘Delen’ en de maximale winst laten schieten is namelijk niet altijd zo’n gekke gedachte. Het lijkt misschien tegenstrijdig met wat zojuist werd beschreven, maar ook daarbij kan de speltheorie een verklaring bieden. Als het spel namelijk vaker gespeeld wordt met dezelfde spelers, verandert de optimale strategie. Bij een eenmalige interactie loont niet-delen. Maar iemand die ooit al eens bedrogen is door zijn tegenspeler zal niet snel nog een keer met deze persoon willen delen; voortaan kiest hijzelf ook voor bedriegen. Als iedere speler vervolgens keer op keer voor zijn eigen hachje zou kiezen, dan leidt dat op lange termijn tot maar heel weinig winst voor de spelers. Bij het spelletje van Peter Jan Rens zou er dan nooit meer iemand met een zak geld naar huis gaan.

Dolgelukkige hengelvis

Een relatie is bij uitstek een continu spel van geven en nemen, van delen en niet-delen: herhaalde interacties met steeds dezelfde spelers. En als twee spelers in de liefde beiden altijd maximale winst zouden nastreven, zouden liegen en bedriegen, er minnaars en minnaressen op na zouden houden en nooit een offer zouden willen brengen voor de ander, is het resultaat onverschilligheid, verwijdering en eenzaamheid. We zouden wegzakken in een ijskoud moeras van wederzijds bedrog en egoïsme. Onze kinderen zouden net als mosselen, slakken en schildpadden aan hun lot worden overgelaten en – in ­tegenstelling tot die dieren – waarschijnlijk niet overleven. We zouden naar huis gaan met lege handen.

Daarom zijn er diersoorten die afzien van maximale winst. Bevers, prairiewoelmuizen en sommige mensen doen water bij de wijn, brengen offers, en streven naar duurzaamheid, loyaliteit en tevredenheid in plaats van naar avontuur. Het resultaat is zowaar een gelijkwaardige relatie. Beide spelers kiezen voor delen: trouw zijn, gezamenlijk ouderschap, zorg voor elkaar door dik en dun. Niemand krijgt honderd procent, maar beiden zijn tevreden met de helft. Het kán. Het bestáát. Evolutiebioloog David Barash noemde monogamie in zijn tweede boek geen mythe meer, maar een mirakel.

Toch blijft het een kwestie van plussen en minnen. Zolang de voordelen opwegen tegen de nadelen loont het om bij een en dezelfde partner te blijven. Het klinkt niet zo romantisch, maar de meeste dieren die het leven met elkaar delen, doen dat omdat ze simpelweg niet zoveel andere opties hebben. Aantrekkelijke andere dieren zijn er soms nauwelijks of het is te moeilijk om ze te bereiken. De hengelvis, die in de koude donkere diepzee grote moeite heeft een partner te vinden, is zo blij als hij er eenmaal eentje heeft dat hij letterlijk met haar versmelt en tot de dood met haar blijft verbonden. En toen onderzoekers stekelbaarsvrouwtjes tegen de stroom in lieten zwemmen om mannetjes te bereiken, werd het de dames blijkbaar te veel moeite; ze namen genoegen met saai ogende mannetjes die ze normaal gesproken zeker hadden afgewezen.

Marmot met een harem

Ook situaties waarin het lastig is om alleen te overleven, leiden vaker tot samen delen. De grijze marmot heeft een harem wanneer er voldoende te knagen valt, maar bij voedselschaarste leeft hij in een monogaam paartje. Net als spreeuwen, die trouwer zijn op grote hoogtes dan in lager gelegen gebieden waar het eten ruim voorhanden is. Op dichtbevolkte plekken waar genoeg valt te eten, is de kans op vreemdgaan dan ook het grootst. Wie streeft naar lang en gelukkig samenzijn kan dus het beste de stad met al zijn verleidingen achter zich laten.

Ook eigen kwaliteiten spelen een rol bij de neiging offers te brengen en genoegen te nemen met wat minder. Dieren weten net als wij wanneer een partner te hoog gegrepen voor ze is en eindigen meestal met iemand in hun eigen ‘klasse’. Er is een vrouwtjesvis die mannetjes met veel parasieten normaal gesproken uit de weg gaat. Maar zijn de dames zelf geïnfecteerd, dan zijn ze opeens minder kieskeurig. Moraal van dit verhaal: genoegen nemen met iemand die ‘leuk genoeg’ is en net zo veel tekortkomingen heeft als jijzelf, is vaak gewoon heel verstandig.

Wild leven en de risico’s

Kiezen voor een rustig en comfortabel huiselijk bestaan is lang zo slecht niet. Het leven van gezapige stelletjes verloopt in het algemeen ook nog eens een stuk makkelijker dan dat van wilde verleiders – weer een plusje aan de kant van de keuze om te ‘delen’. Altijd maar flirten kost energie, tijd en geld. Vreemdgaan, liegen en bedriegen heeft bovendien risico’s. Dieren kunnen bij stiekeme avontuurtjes een geslachtsziekte oplopen of gewond raken door confrontaties met boze echtgenoten.

Rivaliteit en jaloezie kunnen goede redenen zijn om het bij één partner te houden. Dat bleek bijvoorbeeld uit een interessant experiment met spreeuwen door een bioloog van het wetenschapsmuseum in Madrid. Mannetjesspreeuwen die mochten kiezen tussen trouw blijven of er nog een of twee vrouwtjes bij nemen, kozen soms voor trouw. Bij nadere beschouwing hadden deze monogame mannetjes een extreem agressief vrouwtje. Haar agressie was niet eens op hem gericht, maar op haar rivalen. ­Jaloerse vrouwen die klaar zijn voor een goede catfight houden concurrenten op afstand, waardoor manlief niet anders kan dan zijn leven met haar ­delen. ‘Delen’, kiezen voor trouw en langdurig samenwerken is onder bepaalde omstandigheden dus heel goed rationeel te verklaren.

Altruïstische mannen

Er zijn misschien mensen die moeite hebben met het idee dat liefde een optelsom is van kosten en baten, plussen en minnen, een spel dat door middel van wiskundige modellen kan worden geanalyseerd. Misschien bent u wel zo’n eeuwige romanticus die gelooft dat liefdesrelaties nooit te reduceren zijn tot kansen, winstmaximalisatie en evolutionair voordeel.

Hopelijk kan ik u dan enigszins geruststellen. Ook wetenschappers die zich tot de speltheorie wenden om menselijk gedrag te voorspellen lopen soms vast. Zoals de Rotterdamse econoom Martijn van den Assem en zijn collega’s, die de Britse variant van Deelt-ie ’t of deelt-ie ’t niet analyseerden. Iets meer dan de helft van de deelnemers bleek uiteindelijk te kiezen voor delen – en dat was niet wat de speltheorie had voorspeld. Er spelen dus ‘andere beweegredenen dan zuiver financiële’, schreef Van den Assem. De keuze voor delen of niet-delen bleek bovendien afhankelijk van persoonlijke factoren: jongemannen van rond de twintig bleken het minst coöperatief, maar mannen van boven de 46 deelden vaker dan hun vrouwelijke leeftijdgenoten. Iets om ook in de liefde rekening mee te houden; goed mogelijk dat jongemannen vaker egoïstische keuzes maken in de liefde dan oudere mannen.

Achterdochtig, of juist naïef

De keuzes die we maken in het leven, laat staan in de liefde, zijn dus lang niet altijd rationeel. Talloze mensen blijven in een relatie die uit balans is. Ze gaan maar door met offers brengen en investeringen doen, terwijl de ander keer op keer zijn of haar eigen belang najaagt. Hoe groot de rol is die zelfbeeld en eigenwaarde daarbij spelen, is maar moeilijk te doorgronden: ontzettend leuke mensen blijven soms maar aanmodderen met egocentrische nietsnutten.

In de keuze om woord te houden en trouw te blijven speelt ook normbesef mee, dat voor een deel cultureel is bepaald. En hoe zit het met vertrouwen? Sommige mensen zijn te achterdochtig en durven niet te kiezen voor ‘delen’, anderen zijn te naïef en delen te veel. Persoonlijke liefdes- en levensgeschiedenissen waarin vertrouwen in anderen wordt gevormd, zijn moeilijk in cijfers uit te drukken.

Als liefde dus een rekensom is, dan is het wel een verdomd ingewikkelde. Lastig voor biologen. Gelukkig maar, voor romantici.

Bronnen o.a.: D. Barash, J. Lipton, Strange bedfellows; the surprising connection between sex, evolution and monogamy, Bellevue Literary Press, 2009 / M. van den Assem, Split or steal; cooperative behavior when the stakes are large, Management Science, 2012.