Wat te doen tegen vliegangst

Vliegangst is een zeer vervelend verschijnsel. De symptomen zijn bekend. Al bij binnenkomst in het vliegtuig staat het zweet in de handen en zijn alle spieren strak gespannen. Dat blijft zo wanneer het vliegtuig rustig naar de startbaan rolt. Dan gaat de snelheid binnen enkele seconden omhoog naar driehonderd kilometer per uur.

De hartslag vliegt ook omhoog: bijna 120 slagen per minuut maakt de hartspier als de wielen hun greep op de baan verliezen. Bulderend kiest het vliegtuig het luchtruim. Op kruishoogte keert de rust iets terug. Maar als turbulente lucht de machine doet schudden, grijpen de klamme handen weer krampachtig in de leuning van de stoel.

Een op de drie luchtreizigers heeft in meer of mindere mate last van vliegangst. Toegegeven wordt dat vaak niet. Vliegen associëren we met verre reizen en het goede, rijke leven. En wie kan daar nu bang voor zijn? Dus plukken mensen met vliegangst tijdens de vlucht aan de stof van de armleuning, roken drie belastingvrije pakjes sigaretten leeg of zetten het op een zuipen. Volledig gestresst komen ze op hun bestemming aan en dan moeten ze straks ook nog eens een keertje terug.

Stel je open voor de feiten

Vliegangst kan echter op een relatief eenvoudige manier worden bestreden. Bij de Stichting Valk (VliegAngst bestrijding Leidse universiteit en KLM) leerden de afgelopen zes jaar zo’n duizend mensen van hun vrees voor het vliegen af te komen. Informatie speelt daarbij een belangrijke rol.

‘We zeggen nooit dat vliegen honderd procent veilig is. Maar we laten mensen wel zien dat vliegen een risico in zich draagt dat zo klein is, dat ze het kunnen accepteren. We doen dat door ze erop te wijzen dat ze bijna dagelijks aan veel grotere risico’s blootstaan, bijvoorbeeld als ze autorijden’, zo vertelt Lucas van Gerwen, zowel piloot als psycholoog en directeur van Valk. Een grote vliegramp levert vaak krantenpagina’s vol dramatische foto’s en artikelen op en menigeen met vliegangst ziet zichzelf gesterkt in zijn afkeer van het vliegen.

Als er net een grote ramp is geweest, melden zich volgens Van Gerwen dan ook altijd minder mensen aan voor een therapie. Wie echter de moeite neemt de statistieken erop na te slaan, komt tot de conclusie dat alleen al in het Nederlandse verkeer per jaar meer doden vallen. Om nog maar te zwijgen over de Verenigde Staten, waar dezelfde hoeveelheid verkeersdoden soms op een dag valt.

Veel verschil met een auto is er in geval van een ongeluk volgens Van Gerwen niet. ‘Vliegen gebeurt inderdaad snel, waardoor ongelukken vaak rampzalig zijn. Maar als je met 120 kilometer per uur een ongeluk op de snelweg krijgt, is de kans te overleven ook zeer klein. En wat betreft de hoogte, als je van een keukentrapje afvalt, kun je ook je nek breken.’

Om de angst voor het vliegen goed te kunnen bestrijden, begint de therapie met een uitgebreid intake-gesprek. Daar wordt bepaald welke vrees aan de vliegangst ten grondslag ligt. ‘Vaak blijkt tijdens dat gesprek dat mensen last hebben van fobieën die zich tijdens het vliegen in extreme mate openbaren. We krijgen hier vaak mensen die zo erg last hebben van claustrofobie, dat ze nog niet eens een lift in durven waarvan de deuren open blijven, laat staan dat ze in een vliegtuig stappen. Die mensen leren we eerst met de lift te gaan, voordat we ons met hun vliegangst bezig gaan houden. Die is daarna trouwens vaak al een stuk minder.

Een andere oorzaak voor vliegangst kan volgens hem ‘controledwang’ zijn, een kwaal waaraan vooral mannen lijden die gewend zijn zelf de lakens uit te delen. Zij hebben grote problemen met het feit dat ze aan anderen, in dit geval de piloot en zijn bemanning, zijn overgeleverd.

Van Gerwen: ‘We leren deze mensen dat het belangrijk is zichzelf te controleren, niet het vliegtuig. Dat het zinloos is altijd invloed te willen uitoefenen.’

Leer jezelf te ontspannen

Na de individuele therapie leren de vliegangstigen in groepen hoe ze angst bij zichzelf moeten herkennen en hoe ze angst-oproepende gedachten kunnen stoppen. Als iemand angstig is, dan reageert zijn lichaam door zich schrap te zetten en alle spieren aan te spannen. Door die krampachtige houding wordt de angst groter, waardoor het lichaam nog heftiger reageert.

In de cursus leren mensen ontspanningsoefeningen om die vicieuze cirkel te doorbreken. Tijdens deze fase wordt ook de techniek van het vliegen uit de doeken gedaan. De belangrijkste geluiden en bewegingen die met vliegen gepaard kunnen gaan, worden door de therapeuten verklaard, zodat niemand bij het uitklappen van het landingsgestel denkt dat de vleugels afbreken.

Cafeïne en nicotine, trouwe bondgenoten van de lijder aan vliegangst, worden gedurende de therapie geleidelijk buitenspel gezet. Voor mensen die normaal twaalf koppen koffie per dag drinken, een hele stap. Volgens Van Gerwen is het echter noodzakelijk om niet van genotmiddelen afhankelijk te zijn. ‘Je leest de laatste tijd vaak over agressiviteit in vliegtuigen. Ik ben ervan overtuigd dat daar in veel gevallen vliegangst bij betrokken is. Omdat er op veel vluchten niet meer mag worden gerookt, zijn mensen hun houvast kwijt, want dat is roken vaak. Je ziet dat ze dan volledig door het lint gaan en agressief worden.’

Vliegangst: test jezelf

De generale repetitie van de vliegangstigen bestaat uit een rit in een simulator op Schiphol. Deze nagemaakte cabine, die kan bewegen als een echt vliegtuig, wordt gewoonlijk gebruikt om cabinepersoneel op te leiden. Therapeuten helpen tijdens de simulatievlucht mensen de technieken toe te passen die ze in de voorafgaande bijeenkomsten hebben geleerd. Op grond van de ervaringen in de simulator wordt bepaald wie doorgaat naar de apotheose van de therapie: een echte vlucht.

Een enkele keer, als iemand er echt nog niet aan toe is, wordt de afsluitende vlucht uitgesteld en eerst extra behandeling aangeboden. De wetenschap dat dit mogelijk is, stelt volgens Van Gerwen veel vliegangstigen aan het begin van de therapie gerust. ‘Als we iedereen zouden verplichten mee te gaan op de afsluitende vlucht, dan zouden veel mensen zich niet aanmelden voor therapie. Alleen al het vooruitzicht aan het einde van de therapie te moeten vliegen, maakt ze doodsbang.’

Uiteindelijk stapt bijna iedereen die de Valk-therapie volgt in het vliegtuig voor de afsluitende vlucht. Wat een paar maanden daarvoor nog horror leek, wordt nu redelijk ontspannen doorstaan. Een jaar later durft 98 procent van deze ‘geslaagden’ nog steeds te vliegen, ook al gebeurt dat niet altijd van harte. ‘Een heleboel mensen die de therapie volgen, zullen nooit grote liefhebbers worden van vliegen. Maar als ze een luchtreis maken, hebben ze geen ondraaglijke angst meer. Mochten ze toch erg bang worden, dan hebben ze altijd nog de technieken in huis om de angst weer af te bouwen.’

De verzekering vergoedt

De opmerkelijk hoge succesratio van 98 procent van Valk is niet onopgemerkt gebleven. Tijdens een congres over vliegangst in Amerika in 1996 werd de Valk-therapie uitgeroepen tot de beste manier om van vliegangst af te komen. Volgens Van Gerwen is het succes met name te danken aan de uitgebreide gesprekken vooraf en de proefvlucht in de simulator.

Een Britse vliegangsttherapeute die het zonder simulator moet stellen, stuurt haar cliënten na een intake-gesprek per telefoon en een drie uur durend persoonlijk gesprek onherroepelijk het vliegtuig in. Het succes van deze methode is veel beperkter dan die van Valk. De onvermijdelijkheid van de vlucht weerhoudt mensen met heftige vliegangst ervan zich aan te melden. Van de mild vliegangstigen die wel gaan, geneest tweederde. Ondanks het verschil in aanpak werkt Valk nauw met deze therapeute samen. Vragenlijsten en ervaringen worden uitgewisseld.

Anders is dat met ondeskundigen die zich op de markt voor vliegangsttherapie bewegen, zoals mensen die zichzelf van hun vliegangst hebben genezen en hun eigen techniek ook op anderen uitproberen. Bij Valk melden zich soms cliënten die door dit soort geknoei nog meer angst hebben gekregen. Daarom hebben Valk en enkele buitenlandse instituten het plan opgevat om gezamenlijk regels op te stellen voor de behandeling van vliegangst. Beunhazen moeten daarmee buiten spel komen te staan.

Door het beleid van de verzekeraars gebeurt dat gedeeltelijk nu al. Valk is de enige therapie in zijn soort die in Nederland door een aantal maatschappijen wordt vergoed. Volgens Van Gerwen komt dat omdat verzekeraars inzien dat een Valk-therapie helpt tegen meer dan alleen vliegangst. De achterliggende fobie wordt ook aangepakt. ‘Er zijn gevallen van mensen die jaren klaagden over hoofdpijn en de deur van hun huisarts plat liepen. Nadat onze therapie hun angst wegnam, verdween de hoofdpijn ook.’